Bardzo ciekawy artykuł którego autorem jest Sylwek "slayer dance" Wierzbowski i za którego zgodą wrzucam go na swoją stronę.

GML – król scyzoryków z Niemieckiej Republiki Demokratycznej
Historia produkcji noży w brandenburskim miasteczku Leegebruch zaczęła się w roku 1946. Po przegranej przez Niemcy Wojnie rozpoczęły się wywłaszczenia i przesiedlenia ludności niemieckiej z terenów które odtąd przynależeć miały do innych państw. I tak z czeskich już wtedy Mikulasovic do małego podberlińskiego miasteczka trafiła grupa kilkudziesięciu przesiedleńców. Duża część z nich szukała zatrudnienia w pobliskim mieście Velten, gdzie znajdowała się fabryka kafli,  zakłady spożywcze i chemiczne.
      Członkowie rodziny Kittel postanowili natomiast wykorzystać przywiezione z domu narzędzia oraz maszyny i zbudować tu własny zakład produkcji noży. Wraz z grupą 14 innych przesiedleńców założyli oni w dniu 1 sierpnia 1946 roku spółdzielnię "Zakład Produkcji Artykułów Nożowniczych Leegebruch" (die Genossenschaft der Messerschmiede Leegebruch - GML). Ludzie Ci posiadali w tej dziedzinie bardzo duże doświadczenie i niezbędne umiejętności - wszyscy przed wojną byli pracownikami zakładów przemysłu stalowego i nożowego w Nixdorf (Mikulasovicach) - mieście gdzie tradycje produkcji noży sięgały roku 1794,  a przed 1918 znajdowały się tam największe tego typu fabryki na terenie ówczesnej Austrii.
Założycielami spółdzielni byli: Wenzel Pelinka, Max Hering, Josef HöHNE, Franz Scholz, Johann Scheffler, Walter Scheffler, Josef Pelinka Marta Kumpf, Rosa Ehrlich, Josef Münzberg, Alfred Funke sen. Josef Hensel, Karl Ulrich, Anton Lissner Josef Kittel sen. Josef Kittel junior. Kapitał wniesiony przez każdego z członków wynosił 300 marek. Dyrektorem zarządzającym spółdzielni został wybrany Josef Kittel senior.
Miasto Leegebruch przyznało nowo powstałej spółdzielni działkę na której mógł powstać pierwszy barak - zaczątek zakładu produkcyjnego. Produkcję noży kuchennych i sztućców rozpoczęto już w listopadzie 1946 roku w prymitywnych (prowizorycznych) warunkach, na maszynach i z materiałów odzyskanych z gruzów zniszczonych w trakcie II wojny fabryk - głównie znajdujących się w pobliżu zakładów lotniczych Henkel (prasy, silniki, wały napędowe, urządzenia szlifierskie, stal oraz drewno twarde). Pierwszym nożem powstałym w fabryce był bardzo dobrze wykonany nóż kuchenny.
Na początku działalności pracownicy jako wynagrodzenie otrzymywali produkowane przez siebie noże, które następnie wymieniali z miejscowymi rolnikami na artykuły spożywcze lub po prostu sprzedawali.
Tak zaczęła się historia noży nazywanych później „królami z NRD”.

Zakład z Leegebruch szybko stał się znany - właśnie za sprawą wysokiej jakości produkowanych w nim wyrobów. Napis GML na produktach zaczął być, już na początku lat 50-tych, rozpoznawalną marką o bardzo dobrej reputacji. Popularność produktów oraz duże zapotrzebowanie pozwoliły na szybki rozwój fabryki. W latach 1946-1955 liczba pracowników spółdzielni wzrosła dziesięciokrotnie (z czego prawie 75% pracowników stanowiły kobiety). W latach 1947 - 1954 (a więc w jeszcze krótszym okresie) aktywa spółdzielni wzrosły również ponad dziesięć razy.

Praca w fabryce:

 

W roku 1951 zakład wyeksportował do Chińskiej Republiki Ludowej 600.000 scyzoryków wartych 1950.000 Marek, a w 1953 zatrudniał 252 osoby. Wartość rocznej sprzedaży w roku 1952 wyniosła 2.410.000 marek. Fabryka rozwijała się bardzo prężnie i nieustannie powiększała asortyment oferowanych noży. U podstaw tak dużego sukcesu z lat 50-tych i 60-tych leżała oferta wysokiej jakości scyzoryków, których jakość wcale nie była wtedy niższa od tych z Solingen, Sheffield czy Szwajcarii.

Lata 50-te to w krajach bloku wschodniego czas wymuszonej nacjonalizacji i łączenia przedsiębiorstw w duże zakłady (kombinaty) przemysłowe. W dniu 5 listopada 1955 roku również członkowie spółdzielni GML stanęli przed podjęciem najtrudniejszej decyzji od czasu jej powstania. Już od tygodni rozważali za i przeciw pracy na zasadach spółdzielni oraz jako przedsiębiorstwo państwowe. Liczba pracowników sprzeciwiających się upaństwowieniu była bardzo duża. Negocjacje między spółdzielnią a organami państwowymi były trudne i skomplikowane. Wielu "starych wilków" sprzeciwiających się upaństwowieniu straciło lub porzuciło w tamtym okresie pracę w zakładzie.
Z jednej strony wskutek celowych, negatywnych działań organów państwowych (braki w dostawach materiałów, problemy w dostępie do kredytów), z drugiej kuszeni obietnicami udziału w zyskach, wysokimi emeryturami oraz wizją rozwoju - członkowie spółdzielni postanowili się poddać. Gdy ciągłość produkcji, a tym samym istnienie fabryki było już poważnie zagrożone, presja przekształcenia ogromna – 102 członków spółdzielni podjęło decyzję o przejściu zakładu pod kuratelę i zarząd państwa. W taki właśnie sposób na Zakładach Przemysłu Nożowego z Leegebruch została wymuszona decyzja o upaństwowieniu i przekształceniu go w „VEB (K) Messerschmiede Leegebruch“. Zakład zatrudniał w tym czasie około 320 pracowników. Po nacjonalizacji fabryka z Leegebruch została włączona do „Kombinat Haushaltsgeräte“ (Kombinat Produkcji Artykułów Gospodarstwa Domowego) z Karl-Max-Stadt. Po wcieleniu została zobowiązana do używania znaku towarowego "Foron" będącego oficjalną marką asortymentu produkowanego przez kombinat. Wygrała socjalistyczna polityka „upaństwawiania i zjednoczeń w przemyśle”.


      W latach 60- tych i 70-tych fabryka już jako państwowy zakład produkcyjny mogła przejść szereg modernizacji i automatyzacji w związku z szeroko zakrojoną polityką inwestowania państwa w przemysł ciężki.

W tym okresie GML eksportował swoje wyroby do ZSRR, Czechosłowacji, Węgier i Jugosławii, ale także do krajów zachodnich: Szwajcarii, Holandii, Danii, Finlandii, Szwecji, Norwegii, USA i Republiki Federalnej Niemiec.

   Dzięki wypracowywanym zyskom zakład był w stanie znacząco  wspierać lokalną społeczność. Był w tym czasie sponsorem klubu sportowego, klubu krzewienia lokalnej kultury, ochotniczej straży pożarnej, pomagał w organizacji zajęć technicznych w lokalnych szkołach. Za swoją działalność – zarówno produkcyjną jak i poza produkcyjną w roku 1971 fabryka i jej pracownicy zostali odznaczeni orderem Sztandaru Pracy.

  Lata 70-te i 80-te to dalszy rozwój firmy, oraz próba sprostania coraz to nowym zadaniom stawianym gospodarkę socjalistyczną - przede wszystkim zadaniu ciągłego zwiększania produkcji. W tym okresie GML stał się partnerem dla „Leuchtenbau“ Berlin, LEW Hennigsdorf oraz dostawcą towarów do kilku dużych firm z Niemiec wschodnich.
   Punktem kulminacyjnym świetności firmy było wprowadzenie w latach 70-tych oraz 80-tych asortymentu noży myśliwskich. Łączyły one w sobie piękne wzornictwo, doskonałe rzemiosło i bardzo dobrą jakość. Noże te chronione były prawnie jako tak zwany wzorzec przemysłowy z oznaczeniem producenta.

1981 roku na targach w Lipsku firma otrzymała główną nagrodę Złoty Nóż (Goldmesser) właśnie za swój nóż myśliwski (Jagdmesser). Sukces został powtórzony w roku 1984 - ponownie nóż z Leegebruch został uznany za najlepszy na lipskich pokazach. Produkt ten z czasem stał się tak renomowany, że władze NRD wręczały go jako prezent wysokim przedstawicielom innych państw – między innymi Leonidowi Breżniewowi.

     Ciekawostką jest, że noże które eksportowano do krajów Bliskiego Wschodu - pozbawione zostały wizerunku głowy dzika na ostrzu - po to by nie obrażały uczuć religijnych ludności muzułmańskiej.

      W roku 1983 zapotrzebowanie na wyroby produkowane przez GML było tak duże, że firma nie nadążała z produkcją, możliwości wytwórcze zakładu były po prostu zbyt małe. W celu poprawy zdolności produkcyjnej, wydajności pracy i zaprojektowania nowych scyzoryków opracowano i wprowadzono w życie "Plan Nowej Technologii (Plan Neue Technik). Nastąpiła całkowita modernizacja procesu produkcji, a „Kombinat Haushaltsgeräte“ zainwestował kilka milionów marek w automatyzację zakładu. Wprowadzono  prasy do obróbki wykańczającej (Feinschneidpressen), roboty szlifujące (Schleifroboter), szlifierki automatyczne, piece do hartowania gazowego. Hale montażowe zostały dostosowane i wyposażone tak by móc sprostać ciągle rosnącemu zapotrzebowaniu na towary produkowane przez GML.

W tym czasie firma realizowała wiele zamówień ze Szwajcarii, USA i Niemiec zachodnich (z RFN między innymi dla firm Henkel Solingen, Jagd- und Waffenfrankonia Würzburg, Puma Solingen).

   Po modernizacji zakładu - jakość wyrobów produkowanych w Leegebruch została (już po raz kolejny) potwierdzona - wszystkie nowo opracowane produkty otrzymały etykietę "Q" - znak najwyższej jakości w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Kunszt pracowników z Leegebruch doceniły również władze, które w dniu 7.10.1984 wręczyły „kolektywowi" Order Karla Marksa.
   W połowie lat 80-tych zakład zatrudniał  265 pracowników, w tym 133 kobiety i 30 uczniów - czeladników. Wraz z wprowadzaniem nowych technologii - podniesieniu ulegały również kwalifikacje osób pracujących w zakładzie. 10 pracowników posiadało wykształcenie wyższe techniczne, następnych 9 posiadało stopień mistrzowski, 177  było wysoko wykwalifikowanych. Firma miała w tym czasie zespół bardzo dobrych projektantów oraz racjonalizatorów  produkcji dzięki któremu cały zakład odnosił sukcesy - otrzymywał kolejne medale i wyróżnienia na targach i wystawach sprzętu nożowniczego.
      Rok 1989 stał się przełomowych w historii fabryki - w złym tego słowa znaczeniu. 01.07.1990 - po przekształceniach ustrojowych i gospodarczych spadkobiercą - cesjonariuszem dotychczas istniejącego pod nazwą VEB Messerschmiede Leegebruch zakładu stała się firma Messerschmiede Leegebruch GmbH. Administrowanie zakładem było w rękach powierniczych. W roku 1991 zaczęto zwalniać pierwszych pracowników. 14 lutego 1991 roku zarząd sprzedał całość akcji firmy Messerschmiede Leegebruch GmbH firmie Siegfried Schumacher GmbH z miasta Gummersbach. W dniu 17.06.1991 roku nowy właściciel zadecydował o zmianie dotychczasowej nazwy na Adler Messer GmbH.

   Na początku lat 90-tych, wraz z wprowadzeniem gospodarki wolnorynkowej na terenie Niemiec wschodnich, firma nie radziła sobie w zaistniałej sytuacji i zaczęła ulegać konkurencji z lepiej rozwiniętego i przystosowanego do warunków Zachodu. W kolejnych latach miały miejsce zwolnienia i redukcje załogi. W latach 1994 -1997 następowało pogłębiające się zlecanie wykonania poszczególnych działów procesu produkcyjnego czeskiemu koncernowi Mikov. Skutkowało to ciągłym zmniejszaniem stanu osobowego fabryki. Mikov wykupywał też maszyny i urządzenia z zamykanych w Leegebruch odcinków.  W roku 2001 rozebrano główny budynek aby na jego miejscu postawić market Lidl. W roku 2003 w zakładzie pracowało już tylko 3 osoby. Całkowite zamknięcie fabryki z Leegebruch nastąpiło 30 sierpnia 2005 roku. Zarówno maszyny jak i prawa do wzorców przemysłowych zostały w całości wykupione przez Mikova, który zdecydował o przeniesieniu produkcji do swojej siedziby w Czechach, gdzie do dnia dzisiejszego produkuje scyzoryki i noże pod marką Adler Messer. Pozostałe w Leegebruch budynki oraz grunty zostały sprzedane. W miejscu byłych już zakładów powstała strefa przemysłowa dla małych i średnich przedsiębiorstw w której zatrudnienie znalazło około 180 osób.

Historia „NRD-owskiego króla scyzoryków” zatoczyła koło i zakończyła się w miejscu w którym miała swój początek - w czeskich Mikulasovicach.
Do 2018 roku planowane jest otwarcie nowego centrum wspólnotowego w którym na pewno będzie miejsce dla GML – króla z Leegebruch.

Materiały używane do produkcji scyzoryków noży i scyzoryków z Leegebruch.
Stal z jakiej produkowane były klingi noży i scyzoryków GML we wczesnym okresie produkcji pozostaje zagadką. Udało mi się znaleźć tylko niewielkie wzmianki na ten temat na niemieckim forum o tematyce nożowej. Według wpisu jednego z użytkowników używano "wysokiej jakości szwedzkiej stali" - nie precyzując jakiej. Na klingach znajdował się tylko napis "rostfrei" "rofr" lub "stainless" oznaczający stal nierdzewną. W późniejszym okresie (lata 70-te i 80-te) zaczęto na niektórych egzemplarzach wybijać lub trawić na klingach rodzaj stali z jakiej zostały wykonane. Najczęściej spotykane są oznaczenia 440 i 440C. W scyzorykach typu "szwajcarski nóż oficerski" stosowana była stal Bohler N540. Na nowszych nożach myśliwskich widnieje wytrawiony napis X60 CR MOV15.
      We wczesnym okresie istnienia fabryki okładziny produkowane były z drewna twardego. Lata 50-te i 60-te to wprowadzenie tworzyw sztucznych, jednakże ciężko określić w tym momencie jaki dokładnie rodzaj tworzywa był wtedy stosowany (ebonit, bakelit itp.). W droższych nożach myśliwskich stosowano poroże jelenia. W tańszych - zamiennik z tworzywa przypominający poroże. Linia małych scyzoryków miała okładziny ze stali nierdzewnej lub mosiądzu. W scyzorykach z lat 80-tych zaczęto stosować celidor lub tworzywo podobne (scyzoryki oficerskie).
Ciekawostką jest że firma z Leegebruch - począwszy od lat 60 współpracowała z producentami z niemieckiego zagłębia - Solingen. Na zlecenie takich firm jak Puma czy J. A. Henckels produkowano w Leegebruch scyzoryki sprzedawane później w Niemczech zachodnich lub nawet eksportowane do innych krajów jako wyrób własny firm z Solingen.

Oznaczenia stosowane na nożach i scyzorykach z Leegebruch:

prev next

Nieścisłości trudne do zweryfikowania:
1. Większość źródeł podaje że spółdzielnię GML założyło 16 osób (14 mężczyzn i 2 kobiety).
W jednym ze źródeł podano że zakład został założony przez 24 osoby (w tym trzy kobiety).
2. Odnośnie założycieli spółdzielni o nazwisku Kittel - jedno ze źródeł podaje że byli to bracia,
natomiast określenia senior i junior przy nazwisku sugerowałyby, że byli to ojciec i syn.
4. Jedno ze źródeł podaje że GML zdobył nagrodę "Goldmesser" w roku 1981, drugie że w roku 1984,
autor przyjął że noże z Leegebruch zdobyły tę nagrodę dwukrotnie.
3. W jednym ze źródeł podano że czeski Mikov rozpoczął współpracę z Adler Messer GmbH w roku 1994,
natomiast na niemieckim forum (messerforum.de) jeden z wpisów mówi że był to rok 1996 (odnośnik
do czeskiej strony mikov.cz na którą powołuje się autor postu - jest już nie aktualny).

Źródła:
    1. http://messerschmied.net/Messersammlung/DDR.htm
   2. https://de.wikipedia.org/wiki/Leegebruch
   3. http://www.geschichtsverein-leegebruch.de/messerschmiede/
   4. http://www.messerforum.net
   5. http://www.leegebruch.de/texte/seite.php?id=131810%20
   6. http://www.geschichtsverein-leegebruch.de/erinnerung-an-70-jahre-messerschmiede-leegebruch/
   7. http://www.geschichtsverein-leegebruch.de/industriedenkmal/
   8. http://mikov.cz/cz/42-HISTORIE.html

Kilka sztuk z mojej prywatnej kolekcji:

prev next

Galeria noży ze zboru Sylwka (zdjęcia robione przez niego):